Toen één van mijn kinderen mij onlangs vertelde over een bedrijfsfeest dat deze decembermaand gehouden zou worden in Kasteel de Schaffelaar in Barneveld, een feest dat ‘verplicht’ zou zijn (je moest, was erbij gezegd, wel een goede reden hebben om daar weg te blijven), dacht ik onmiddellijk terug aan die andere ‘verplichting’, 77 jaar geleden.
Ik had het zelf niet meegemaakt maar mijn familie, dwz mijn ouders, twee zussen, twee grootmoeders en het gezin van mijn tante, duidelijk wel.
Mijn vader had een leidende rol gespeeld bij het opstellen en uitbouwen van de zogenaamde Frederijkslijst, een lijst waar veel over te doen is geweest.  Na de oorlog werden vooral door Presser de joden die hadden ‘geprofiteerd’ van deze lijst en via Barneveld, Westerbork en tenslotte Theresienstadt ‘de dans ontsprongen’, voorgesteld als een geprivilegieerde elite en daarmee in feite gediskwalificeerd.
In 1944 heeft mijn vader al wat hij noemde zijn “Barneveld Mémoires” geschreven. In dit zeer lezenswaardige stuk beschrijft hij de geschiedenis van de totstandkoming van de Frederikslijst, de pogingen die zijn gedaan heel veel meer mensen op de lijst te krijgen en ook zijn bevindingen toen hij voor het eerst op Kasteel de Schaffelaar arriveerde en dit gebouw klaar moest worden gemaakt voor honderd en later veel meer mensen.

In dit blog confronteer ik graag het heden met het verleden, dwz hoe wordt Kasteel de Schaffelaar nu aangeprezen op haar website en hoe trof mijn vader het kasteel aan op 19 december 1942.
Tekst van de website: “Via de mooie oprijlaan kom je aan bij Kasteel de Schaffelaar: je loopt over het landgoed naar het bordes. Drie treetjes op en de kasteeldeuren zwaaien open. Direct waan je jezelf in een sprookjeswereld”.
Uit mijn vaders Mémoires: “Zelf ging ik op de dag waarop de eersten te Barneveld zouden aankomen eens poolshoogte nemen te Barneveld met toestemming van het Departement” (daartoe kreeg hij een reisvergunning omdat het voor een jood niet mogelijk was te reizen en daaromtrent konden zeer gauw misverstanden ontstaan). “Op zoo’n reisvergunning dan reisde ik naar Barneveld teneinde zelf de Schaffelaar eens in oogenschouw te nemen. Dit buitengoed, lange tijd onbewoond geweest…, was vlak bij het station gelegen. Een ouderwetsch buiten, met groote holle gangen en zaalachtige kamers, onpractisch voor bewoning door een groote groep menschen, zonder eenige accomodatie, zonder waterleiding op de bovenverdieping, slechts met  een tweetal ouderwetse W.C.’s in het geheele gebouw, vertoonde zich aan mij in al zijn naaktheid toen ik op deze sombere achtermiddag van 19 december 1942 er binnenstapte”.

Website van de Schaffelaar:  “Van fotoshoot tot ja-woord, van borrel tot receptie en van diner tot spetterend eindfeest; je kunt je huwelijksdag van begin tot eind vieren in Kasteel de Schaffelaar… Door de verscheidenheid aan zalen is Kasteel de Schaffelaar zowel geschikt voor grote als kleine gezelschappen. En wat misschien nog wel het mooiste is van allemaal: het kasteel is voor één dag helemaal van jullie.  Als dat geen droom is die uitkomt”.
Uit mijn vaders Mémoires: “Hoewel ik me van tevoren reeds voor oogen had gesteld dat in verband met de korte tijd van voorbereiding, de accomodatie wel niet erg groot zou zijn en de getroffen voorbereidingen voor behoorlijk onderdak van de ‘beschermden’ wel klein in omvang zouden zijn, had ik een dergelijk totaal gebrek aan voorbereiding als ik toen aanschouwde, in de verste verte niet verwacht. In dat gebouw waar diezelfde dag ongeveer 100 menschen hun entree zouden maken en waarin ze voorlopig zouden worden gehuisvest, was nog letterlijk niets in orde. Waar men ook kwam alles was leeg. In eenige zalen stonden kriskras een aantal militaire houten kribben met ruwe matrassen door elkaar en op elkaar. In een andere zaal stonden wat houten tafeltjes en wrakke stoeltjes en dat was alles”.
Website van de Schaffelaar: “Reusachtige kroonluchters, stijlvolle haarden, sierlijke plafonds en zelfs een sterrenhemel; elke zaal en salon is een verrassing op zich. En wat een licht valt er binnen! Het interieur – met veel warme kleuren en natuurlijke materialen zoals fluweel, grof linnen en juten – komt er nog beter door tot zijn recht. Dit is een droomplek. Dit wordt jullie dag!”
Mijn vaders Mémoires: “Door het Departement was een reglement van Interne Dienst en van Tucht en Discipline opgesteld. De bewoners mochten het terrein niet verlaten. In de allereerste tijd mocht men vrij gaan binnen het gebied der gemeente Barneveld doch dit was gauw afgelopen. Daarna was alleen het vrij groote park van de Schaffelaar als wandelterrein bestemd. De bewaking bestond uit Nederlandsche oud-militairen”. Later kwam Fischer op bezoek. “Ter gelegenheid van dat bezoek werd alles geënsceneerd op werk. Velen werden ostentatief aan het spitten gezet voor de groote voordeur, overal moest Fischer ‘de Joden’ aan het werk zien… Men stelle zich voor de zenuwspanning die iedereen beving bij dergelijke gebeurtenissen. Deze Duitse lieden hadden alle macht over ons, konden zonder meer over dood of leven beschikken. Men behoefde slechts een verkeerd antwoord te geven of de weg naar Polen, naar Auschwitz, het ‘Auffanglager’ lag open met alle gevolgen van dien. Men was geheel vogelvrij en gevoelde men de situatie al zoo binnen de ‘beschermde’ omheining van de Schaffelaar, hoeveel erger moest het niet zijn daar buiten, of voor verreweg de meeste Joden die geen bescherming genoten”.
Aldus mijn vader die toen hij deze Mémoires schreef niet wist of zijn vrouw en kinderen behouden uit Theresienstadt terug zouden komen.

Naschrift
Er is een gedenksteen gelegd in 1987 op het terrein van de Schaffelaar maar in het kasteel zelf is er geen enkele zichtbare herinnering aan de geschiedenis van het kasteel in de oorlog te vinden. Aan een brochure bleek, toen ik het per mail opperde, geen behoefte aldus het management.
Haal je de koekoek, wie wil nu ‘een droom die uitkomt’ confronteren met de nachtmerrie van mensen die huis en haard moesten verlaten en in zo’n gevangenis met militair regiem terecht kwamen, zogenaamd voor hun eigen veiligheid en in de hoopgevende illusie dat ze “beschermd” waren ?
Het enige wat je over dat laatste kunt zeggen is dat de Frederikslijst, degenen die erop stonden, uitstel van executie heeft gegeven en dat heeft hen uiteindelijk gered. Het scheelde immers niet veel of ook in Theresienstadt  werden gaskamers gebouwd en als het aan de nazi’s had gelegen in werking gesteld.