Door met de strijd is de titel van het essay van Nelleke Noordervliet over Nederland in opstand, met een oranje kaft en een leeuw erop.
Ook ons nationale museum, het Rijksmuseum, had het thema opstand als onderwerp tijdens de nacht van de geschiedenis afgelopen weekend.
Nelleke, die ik ooit in Leiden in de jaren zestig had leren kennen als Nel Bol, legde in de prachtige bibliotheek van het Rijksmuseum uit, wat ze bedoelde met haar essay. Het werd een enerzijds-anderzijds verhaal waarbij De mens in opstand van Camus haar leidraad was.
‘De ware opstand is een “ja”, vertegenwoordigt een waarde die het uiterste offer vraagt, een waarde die het eigen leven overstijgt. Het gaat niet alleen om brood of werk, het gaat om een andere inrichting van de maatschappij’ aldus Noordervliet die op pag 26  Camus aanhaalt.  Volgens Noordervliet heeft opstand een positief romantisch image, maar laat Camus zien dat bij een echte opstand er sprake is van de waanzin van het geweld die een eigen logica heeft. ‘Zo worden de eerste jaren van de Opstand van Amsterdam in 1578 gekenmerkt door een irrationele, onbeheersbare spiraal van geweld en bloeddorst.’ Op pag 9 verwijst ze naar de opstand van de studenten onder leiding van  Daniel Cohn-Bendit (ook op de nacht van de geschiedenis aanwezig), die zou hebben geroepen: ’Sterft gij oude vormen en gedachten’. ‘Eerst komt de opstand’ aldus Noordervliet, ‘en dan de moraal’.
Met andere woorden: Opstand is zeker niet altijd goed en rechtvaardig, kan veel geweld met zich meebrengen en eenmaal geslaagd ook in zijn tegendeel gaan verkeren. Alle oude idealen worden aan de kant gezet en kunnen de gestalte aannemen van een dictatuur. Voorbeelden te over: van de Franse revolutie tot  de communistische in Rusland, China, Cuba.

Wat hiervan zij: Ik heb twee aanvullingen en ook bedenkingen.
In dezelfde week dat ik haar essay las en naar de nacht van de geschiedenis in het Rijks ging, was er donderdag een herdenking van de opstand in Sobibor, 75 jaar geleden, 14 oktober 1943 onder leiding van Alexander Pechersky, in het Verzetsmuseum.
Selma Leydesdorff hield er een lezing over haar recent uitgekomen boek over deze Russisch-joodse soldaat Pechersky.
Wie was hij? En wat bezielde hem om een opstand te beginnen onder dergelijke onmogelijke omstandigheden als het dodenkamp Sobibor, waar overigens 34.000 Nederlandse joden werden omgebracht dwz één derde van het aantal dat in de oorlog is gedeporteerd en vermoord.
En hoe is het hem vergaan toen hij na de oorlog in Rusland weer een bestaan probeerde op te bouwen?
Ik kan u wel verklappen dat hij met zijn leiderschap van een dergelijke onmogelijke opstand geen macht verkreeg, zelfs geen erkenning in het Rusland van die tijd.
Over joden had men het niet, hooguit over Russische soldaten. Onder Stalin kon je als je als Russische soldaat gevangen had gezeten onder de meest vreselijke omstandigheden daar beter geen aandacht voor vragen want dat was not done en als je dan terugkwam werd je meteen naar de Goelag doorgestuurd.
Dat Pecherski er überhaupt als je het boek van Leydesdorff leest, in slaagde om in leven te blijven, mag goed beschouwd een raadsel heten, maar hij stierf, oud, ziek en gefrustreerd dat wel.
Deze Sasha zoals Selma hem noemt, had geen maatschappelijke omwenteling op het oog, het was er hem uitsluitend om te doen om een zekere menselijke waardigheid terug te winnen. Het bekende: ‘Joden lieten zich als gewillige schapen naar de slachtbank leiden’ zal hem een doorn in het oog zijn geweest.
En zoals Liesbeth van der Horst bij haar inleiding vertelde: het beeld van joden die niet in verzet of opstand kwamen is een foutief beeld en moet worden herzien zowel wat hun aandeel in het verzet in Nederland betreft, als elders.
Opstand dus als wanhoopsdaad, als enige manier om nog enige menselijke waardigheid te verwerven terwijl je weet dat je het hoogstwaarschijnlijk met de dood zal moeten bekopen.

Omgekeerd denk ik bij opstand ook aan het bekende boek van José Ortega y Gasset uit 1930: De opstand der horden, waarmee hij de massamens bedoelde.
Hij gaf daarin een veel minder romantisch beeld van opstand dan waar Noordervliet in het begin van haar lezing aan refereerde.
Een voorbeeld uit de geschiedenis van ons land dat dezer dagen op veel belangstelling kan rekenen:  Zo werd in de Volkskrant van vrijdag 26 oktober jl zowel in het Commentaar als bij de Opinie positief gereageerd op de beslissing van de Noorse premier om namens de regering haar excuses aan te bieden aan die ‘moffen-meiden’ die in de oorlog een relatie met een Duitse militair hadden gehad en daarvoor ‘onevenredig’ gestraft werden.
In Noorwegen betekende dit vaak verbanning van huis en haard naar Duitsland en rechteloosheid in eigen land. In Nederland werd ook niet bepaald zachtzinnig omgesprongen met deze categorie.
Ze werden en plein public kaalgeschoren, een vernedering waar geen rechter of overheid aan te pas kwam. Het waren zoals het Commentaar vermeldt ‘Volksgerichten’.
‘In het machtsvacuüm van die dagen trapte niemand op de rem’ aldus de Volkskrant.
Je zou ook kunnen zeggen dat de ‘moffen-meiden’ slachtoffer zijn geweest van de hierboven genoemde massamens.
Die massamens heeft dan opeens na de bevrijding de macht gekregen zich zonder autoriteit die hem tegenhoudt, te wreken voor de bezettingsjaren op de individuen die ‘fout’ waren.
Dat was dus anders dan in Noorwegen begrijp ik, waar de overheid kennelijk bepaalde maatregelen heeft genomen.
Het is dezelfde massamens die zich in Duitsland op de joodse bevolking stortte tijdens de Kristallnacht (progrom) in de nacht van 9 op 10 november 1938, dus deze week 80 jaar geleden.
Je zou met andere woorden kunnen zeggen dat onder bepaalde omstandigheden, een machtsvacuüm of misschien moet ik eerder zeg een ‘rechtsstaat’-vacuüm en ophitsing vanuit opinion-leaders, de ratten uit hun holen komen.
Zo komen nu onder Trump de ratten uit hun holen, sturen bombrieven her en der en schieten 11 mensen dood in een synagoge.
Kan die ongecontroleerde wraakoefening van meer dan 70 jaar geleden de (huidige) overheid worden aangerekend en moet ze daarvoor nog excuses maken?
Wat dat betreft heb ik dan nog wel een paar wensjes liggen die wat mij betreft toch nog wat eerder zouden moeten worden gerealiseerd.

PS: Geïnteresseerd? Stuur uw reactie!