In memoriam Alex Brenninkmeijer

In de NRC van 14-11 -1997 leggen Dick Allewijn, toentertijd coördinerend vice-president van de Haagse rechtbank, en Alex Brenninkmeijer, toen vice-president van de Centrale Raad van Beroep, uit waarom de ‘recente’ kritiek op politiek gevoelige rechtspraak onterecht is. Achtentwintig jaar later waarschuwt de legalist Rinus Otte, topman bij het Openbaar ministerie in de Volkskrant dat nog meer vrijheid voor rechters kan ontaarden in willekeur.
Hoe actueel was hun stuk indertijd!

Alex Brenninkmeijer die helaas afgelopen donderdag 14 april op zeventigjarige leeftijd is overleden was een man met visie, een visie waar hij voor uit durfde komen, en een duidelijk moreel kompas. Als het aan hem had gelegen was er bij de rechterlijke oordelen over de toepassing van de Toeslagenwet wel degelijk gekeken naar de menselijke maat, en daarmee veel ellende voorkomen. Nog sterker, die Toeslagenwet met zo weinig ruimte voor de rechter was er, zo schat ik als het aan Brenninkmeijer had gelegen, niet eens gekomen want in al zijn uitingen en ook kritiek op wetten in de maak, gaf hij blijk van vertrouwen in de burger. (De uitdrukking: de meeste mensen deugen was oorspronkelijk van hem). Hij was een man van de leefwereld versus de systeemwereld, een terminologie ontleend aan Jürgen Habermas.
In de leefwereld konden mensen fouten maken en (niet opzettelijk) formulieren verkeerd invullen, in de systeemwereld ging men ervan uit dat in principe iedereen verdacht was.

Zijn overlijden kwam bij mij keihard binnen.
Ik ben zelf op een leeftijd gekomen dat het kastje met foto’s van overleden dierbaren bijna omvalt en nodig moet worden uitgebreid. Daar staat prominent een foto op van Louk Hulsman, mijn grote inspirator, promotor en vriend.
Alex was veel jonger dan Louk maar toch duidelijk een geestverwant.
Twee mannen die nog geloofden in de mens en een beargumenteerd wantrouwen hadden tegen de systeemwereld.
Al in december 2010 toen hij als Nationale ombudsman optrad voor de net door ons opgerichte Stichting bescherming burgerrechten, constateerde hij dat er sprake was van een ‘onmatige’ overheid, redelijk ongeremd in haar honger naar informatie en haar ambities om gegevens over burgers op te slaan. Hij wees erop dat onjuiste registraties vaak pas laat aan het licht kwamen, namelijk als de betrokkene geconfronteerd wordt met de gevolgen, bijvoorbeeld in de vorm van boetes of invorderingen, aldus de visionaire Brenninkmeijer toen.

Vijf jaar later in zijn oratie uit 2015 gaat hij nog verder en stelt dat dit land de stresstest wat betreft democratische rechtsstaat niet kan doorstaan. Er is volgens hem sprake van systeem-falen. Het politieke bestuur weert tegenstemmen en tegenkrachten uit ons bestel. Volgens hem is de bron van verstoring van het noodzakelijke evenwicht in de trias politica (politiek, bestuur en (onafhankelijke) rechtspraak) dat politiek en bestuur steeds meer één blok vormen (aangejaagd door de media) waartegen de rechtspraak te weinig tegenwicht biedt.
De politiek heeft in zo’n bestel het primaat.
In een bestel met waarborgen tegen machtsmisbruik heeft geen enkele institutie het primaat, aldus Alex.

Ik praat met bovengenoemde Dick Allewijn, die hem lang en goed gekend heeft door over Alex Brenninkmeijer. Alex was van veel markten thuis, rechter, mediator, Nationale ombudsman (van 2005 tot 2014) en hoogleraar en lid van de Europese Algemene Rekenkamer.
In al deze functies wist hij, aldus Dick, een scherpe en kritische analyse te combineren met een pleidooi voor evenwicht, voor het juiste midden en keek daarbij ook naar Aristoteles.
Niet alleen was hij voorstander van een evenwichtige trias politica met checks en balances maar ook vond hij dat wanneer je naar logos, pathos en ethos oftewel rede, gevoel en ethiek keek, logos in onze samenleving te veel op de voorgrond trad.
Algoritmen en modellen, inkomensplaatjes ed bepaalden het beleid in plaats van verdieping in wat mensen werkelijk bewoog en bezighield.
Dat deed hij als ombudsman wel en hij legde zijn bevindingen vast maar die (jaar)verslagen kwamen nog wel eens onderin een la terecht. Men zat daar niet zo op te wachten op zijn kritische blik, op de spiegel die hij het bestuur voorhield.
Ik denk alweer aan Hulsman, die met zijn abolitionisme en afkeer van (de werking) van het strafrecht nogal eens tegen schenen trapte, maar net zoals Brenninkmeijer vriendelijk bleef en zich nooit liet verleiden echt boos te worden of met deuren te slaan (wat ik nog wel eens heb gedaan).

Wat dreef deze mannen? Want beiden hadden duidelijk een drive.
Ik denk, maar ik interpreteer nu, dat beide een sterk gevoel voor rechtvaardigheid hadden, niet tegen onrecht en machtsmisbruik konden en in wezen optimistische mensen waren met veel gevoel voor schakering en kleur en een hekel aan eenheidsworst.
Louk hield heel erg van zijn tuin en liet duizend bloemen bloeien, Alex had bij een interview voor de VPRO uit 2021 zijn zelf gemaakte caleidoscoop bij zich, waarin hij eindeloze kleuren zag.
Beide mannen waren niet bang uitgevallen en durfden uit te komen voor wat zij als rechtvaardig zagen. Ze hadden een sterke betrokkenheid bij wat Hannah Ahrendt noemt
een Vita Activa. Ze vonden het hun taak om mee te werken aan een betere wereld, waarin mensen zichzelf konden zijn en zich beschermd wisten door een redelijke en rechtvaardige overheid, die ook tegenkracht wist te waarderen.
Dick weet daaraan toe te voegen dat Alex altijd zichzelf bleef, hij viel samen met zijn rol, viel nooit terug op ‘repertoire’ of op boodschappen van de afdeling voorlichting maar sprak altijd vanuit zijn hart en vanuit dat morele kompas. Daarom hielden veel mensen ook van hem.

En tot slot waren beide gemotiveerd vanuit een sterk moreel kader van wat het betekent als mensen zonder reden worden vastgezet, vervolgd of moeten vluchten. Louk was indertijd ontsnapt uit concentratiekamp Vugt, en Alex’ moeder was gevlucht van Nijmegen naar Friesland. Zijn moeder was voor hem een voorbeeld van iemand die een sterk moreel kompas had en erg gevoelig voor wat oorlog met mensen deed.
Toen hij opgroeide in Amsterdam was volgens hem het verdriet ‘onder elke stoeptegel’ te voelen.

En dan kom ik weer terug op die gedenkwaardige 10 december 2010 toen we de 62-jarige verjaardag vierden van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.
De noodzaak voor deze verklaring werd ingegeven door het besef dat ‘terzijdestelling van en minachtig voor de rechten van de mens geleid hebben tot barbaarse handelingen, die het geweten van de mensheid geweld hebben aangedaan…’

Laten we dat toch alsjeblieft niet vergeten en als as. zondag Marine le Pen wint denk ik weer terug aan Alex Brenninkmeijer en zijn waarschuwing over het primaat van de politiek.

Bronnen:

Gesprek met Dick Allewijn;
“Allemaal bekende Nederlanders en de onmatige overheid”, in de bundel voor het Symposium: De overheid als black box, 10 dec 2010. Zie ook de NJCM-bundel 16 miljoen BN-ers? NJCM Boekerij 47, 2010;
“De kracht van de democratie zit in de tegenspraak”, interview de Groene 5 aug 2015
“Faalt Nederland in stresstest”, oratie van 15 april 2015;
Kees Lunshof-lezing: “Steen in de Hofvijver”, 12 dec 2012;
Sheila Sitalsing: column 16 april 2022: “Dag Alex Brenninkmeijer; hoeder van ons de kleine mensen”;
Reinier van Zutphen: “Over het overlijden van oud-ombudsman Alex Brenninkmeijer”, NPO-radio 1, 14 april 2022.

Eén reactie op “In memoriam Alex Brenninkmeijer

  1. Beste Joyce,
    Heel hartelijk dank voor jouw mooie herinnering aan Alex Brenninkmeijer. Zijn op betrekkelijk jonge leeftijd overlijden is echt voor heel velen een (te) groot verlies. Immers, in welke functie ook, deed hij zulke waardevolle uitspraken en zette hij aan tot nadenken over hetgeen gaande was. Ook zijn waarschuwingen voor de verkeerde benadering van burgers (veelal door burgers in verantwoordelijke posities) heeft, naar het lijkt, te weinig weerklank gevonden. Het is te hopen, dat nu na zijn overlijden nog eens goed gekeken wordt naar hetgeen Alex in zijn indrukwekkende loopbaan ons/iedereen heeft voorgehouden. Een groter eerbetoon is namelijk niet mogelijk.
    Dat Alex mag rusten in vrede.

Laat een antwoord achter aan Paul Stoele Reactie annuleren

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *