De afgelopen tijd ben ik herhaaldelijk geconfronteerd met discussies over de vraag hoe het toch kon dat de PVV van Wilders zoveel kiezers voor zich had weten te winnen (in een land dat op de internationale ranglijst als één van de welvarendste in de wereld scoort).
Dit vroegen vooral progressieve en vaak oudere hoog opgeleide vrienden en kennissen van mij zich af. En vervolgens kwamen er allerlei vooronderstellingen voorbij.
Eén wat mij betreft riskante is dat Wilders zo’n goed verhaal had geheel in tegenstelling tot Timmermans en de zijnen, maar ook de SP die qua sociaal economische programma niet ver af zit van wat de PVV zegt te willen…
Dat goede verhaal is een verhaal van bescherming door uitsluiting. Je zet een hek om dit land en zijn ‘echte’ Nederlanders heen om die zogenaamde ‘echte’ Nederlanders te beschermen tegen ‘vreemde invloeden’ vooral van de kant van de Islam.
Maar ook de ‘linkse kerk’ en de bestaande instituties moeten het in die optiek ontgelden en moeten vooral gewantrouwd worden.

Dat verhaal wordt dus als ‘goed’ ervaren om de enige reden dat Wilders erin is geslaagd zoveel stemmers naar dat verhaal toe te trekken. Legitimatie door ‘winst’.
Winst als criterium. Omgekeerd: verlies (nog altijd heel relatief verlies want 25 zetels!) als afgang. Van Timmermans horen we weinig meer en hij is op een zeer vreemde manier ‘weggezet’.

Wat is hier aan de hand?
Ik ben me wat aan het inlezen geweest. Zo heb ik Over nationalisme van George Orwell met een introductie van Bas Heijne tot me genomen evenals de oorspronkelijke stukken van Orwell: Tegen totalitarisme , uitgegeven door de ISVW, vertaald door Thomas Heij.
Daarnaast in een leesgroep Francis Fukuyama’s ID ; Entiteit, waardigheid, ressentiment en identiteitspolitiek gelezen en besproken.
Onmogelijk om hier in deze blog wat uitgebreider op de genoemde essays in te gaan, maar ik wil er toch wat uithalen.

Heijne stelt in zijn voorwoord dat Orwell het begrip nationalisme tegenover patriottisme plaatste. Patriottisme is dan dat mensen hechten aan overzichtelijke geborgenheid van een vertrouwde alledaagsheid, tradities en gewoonten, positieve gevoelens van culturele eigenheid die een gevoel van trots geven, maar die niet aan anderen worden opgelegd.
Nationalisme zet hij daar tegenover dat volgens hem altijd om macht gaat, altijd denkt in overwinningen, nederlagen en vernederingen. Die menselijke neiging om zich vast te bijten in een overtuiging of emotie die vervolgens tot ideologie verhardt en andere mensen onherroepelijk als inferieur beschouwt (pg 21 en 22), zie ook pg 39 en 40 van Orwell zelf.
Patriottisme kan ontaarden in nationalisme.

Kijken we dan naar Fukuyama en wat hij zegt over Trump,  (en ik vergelijk Trump hier even met Wilders) : “Trump stond voor een meer algemene trend in de internationale politiek, in de richting van het zogenaamde populistisch nationalisme. Populistische leiders proberen de legitimiteit als gevolg van democratische verkiezingen te gebruiken om hun macht te consolideren. Ze maken aanspraak op een directe charismatische band met ‘het volk’, dat dikwijls wordt gedefinieerd in beperkte etnische termen waarbij grote delen van de bevolking worden uitgesloten. Ze houden niet van instellingen en proberen de controlemechanismen te ondermijnen die de persoonlijke macht van een leider in een moderne liberale democratie inperken”. (pg 10 en 11)

Tot zover beide schrijvers over nationalisme maar Fukuyama zegt ook nog interessante dingen over identiteit.
Hij zegt daarover: ” Identiteit komt in de eerste plaats voort uit een onderscheid tussen je ware innerlijke zelf en een buitenwereld van sociale regels en normen die de waarde of waardigheid van dat zelf onvoldoende erkent”. (pg 26 en 27).
Hij stelt dat pas in  de moderne tijd de opvatting ingang heeft gevonden dat het authentieke zelf een intrinsieke waarde heeft en dat de buitenwereld stelselmatig onjuist en oneerlijk is in haar inschatting van dat zelf.
“Omdat mensen van nature smachten naar erkenning, gaat het moderne gevoel van identiteit algauw over in identiteitspolitiek, waarbij individuen een publieke erkenning van hun waarde eisen”. (pg 27) Hij haalt Hegel aan die betoogde dat de strijd om erkenning de belangrijkste drijvende kracht in de menselijke geschiedenis was, een kracht die fundamenteel was voor het inzicht in het ontstaan van de moderne wereld.

Terugkomend op onze vraag. Kan het zijn dat de stemmers op Wilders vanuit een oorspronkelijk patriottische gevoel door oa het falen van de politiek en het bestuur (zie Toeslagenaffaire en Groningse gas ev) nationalistisch zijn geworden en vatbaar voor het uitsluitingsverhaal vanuit het idee dat hun verlangen naar erkenning, geborgenheid en bescherming dan optimaal zou kunnen zijn?
Het mechanisme van bescherming via het stellen van grenzen zou je echter ook op een heel andere manier kunnen realiseren.
Bij Fukuyama krijgen we al een hint waar hij zegt: “Een groot deel van wat als economische motivatie wordt gezien vindt, zoals ik zal betogen, feitelijk zijn oorsprong in het verlangen naar erkenning en kan daarom niet alleen bevredigd worden met economische middelen”. (pg 16)
En pg 29: “De moderne economie is gebaseerd op (zo’n) theorie, namelijk dat de mens een ‘rationele nutsmaximalisator’ is, een individu dat zijn geweldige cognitieve vermogens gebruikt om zijn eigenbelang te dienen. (pg 29) Hij plaatst daar vraagtekens bij”.

Zo kom ik uit bij  Henk Smeisters: Grenzen aan de vooruitgang; Op weg naar een behoedzame samenleving.
Hij houdt een pleidooi voor  het ontwikkelen van een andere kijk op wat een goed leven is.
De mens moet volgens hem meer gaan reflecteren dan consumeren.
Daar worden we namelijk gelukkiger van.
Als we zoals Fukuyama stelt zo’n verlangen hebben naar waardering en erkenning dan zouden we dat volgens Smeijsters kunnen vinden in een andere levenshouding, in meer aandacht voor elkaar.
Wat het kapitalisme in wezen doet, ik vertaal hem nu even wat vrij, is ons van jongsaf aan voorhouden dat we niet goed zijn zoals we zijn, we moeten meer en meer en vooral ook veranderen fysiek en mentaal.
De gevolgen zien we inmiddels : jongeren worden steeds meer suïcidaal en onzeker, krijgen meer en meer psychische problemen.
Dat kan niet worden ‘verholpen’ door meer botoxbehandelingen op jonge leeftijd, of iedere dag funshoppen maar door wezenlijk hun leven zelf menswaardig te maken en hen te waarderen als henzelf!

Samengevat: grenzen zijn nodig maar hele andere dan de huidige populistisch nationalisten ons voorschotelen. Grenzen aan het consumentisme, aan het degraderen van het zelf uit hoofde van een verslavende industrie.
Het verlangen naar erkenning en waardering zal moeten worden beantwoord in een ander economisch stelsel waarin we de mens en  de persoon weer voorop gaan stellen en met die mens de aarde, al wat leeft!
En misschien is dat het personalisme waar Omtzigt het helemaal in het begin van zijn NSC over had??????????????????????????????????????????????????????????????????????

Literatuur:

Over nationalisme, George Orwell met een Voorwoord van Bas Heijne, Prometheus 2023
Tegen Totalitarisme; essays over politiek en literatuur, George Orwell, ISVW 2022
ID; Entiteit, waardigheid, ressentiment en identiteitspolitiek, Francis Fukuyama, Atlas Contact 2019
Grenzen aan de vooruitgang; Op weg naar een behoedzame levensstijl, Henk Smeijsters, ISVW 2021

Leestips: Marli Huijer: Er zou een grens aan rijkdom moeten zijn (Trouw, 26-1)
Limitarisme: Pleidooi tegen extreme rijkdom (2023), van Ingrid Robeyns over dat er zowel een onderkant aan de armoedegrens als een bovenkant aan de rijkdomgrens zou moeten zijn.
Michèle Lamont, Seeing others: How Recognition works-And How it can heal a divided world(2023). Het is nodig de aandacht te verleggen van wat mensen hebben naar wie ze zijn (Volkskrant 9-1). En ze laat zien hoe nieuwe verhalen essentieel zijn voor iedereen om resoect te voelen en hun waardigheid te laten geleden. En eveneens: The dignity of working men. Dit gaat over de noodzaak van erkenning van lager opgeleiden en aandacht voor de complete persoon.
Francesco Marolla: Waarom Europeanen populistische partijen stemmen… Volkskrant 24-11 -2023. Juist in welvarende landen krijgen populistische partijen de stem van mensen die zich niettemin gemarginaliseerd voelen. Zie ook de afstand tussen waardering van praktisch opgeleiden en hoger opgeleiden….